The Universe In A Single Atom

 

“The Universe In A Single Atom”
লেখকঃ His Holiness The Dalai Lama (The convergence of science and spirituality)
প্রকাশকঃ Harmony Books, New York, 2005

 

কিতাপখন কিয় পঢ়িবলৈ মন গ’ল বুলিলে নিজৰ মনলৈ অহা কথাটো হ’ল ‘Universe’ ৰ সৈতে জড়িত কথাবোৰ এজন বুদ্ধিষ্ট ধর্মগুৰুৱে কেনে ধৰণেৰে ব্যাখ্যা কৰিছে সেয়া জানিবলৈ মন গৈছিল । যিহেতু ধর্ম আৰু বিজ্ঞানে একেবাটে বাট বুলিব নিবিচাৰে, তেনে সময়ত বুদ্ধধর্মৰ প্রতি সামান্য হ’লেও আকর্ষণ থকাৰ বহুকেইটা কাৰণৰ ভিতৰত ইয়ো এটা যে ই পোনছাটেই বিজ্ঞানক, অন্য ধর্মক অমান্য নকৰে; কেৱল নিজকে শুদ্ধ বুলি নাভাবি আনৰ কথাবোৰো চালি-জাৰি চাবলৈ কয় ।

 

দ্য দালাই লামাৰ “The Universe In A Single Atom” কিতাপখনত বিজ্ঞান আৰু আধ্যাত্মিকতাৰ মাজৰ সম্পর্কক ব্যাখ্যা কৰিছে । কথাবোৰ পঢ়িলে অনুভৱ হয় যে প্রকৃতার্থত তেওঁ কিমান অমায়িক ব্যক্তি । প্রজ্ঞাৰ জ্যোতিৰে উজ্জ্বল ব্যক্তি সঁচাকৈ এনেকুৱাই হয় চাগৈ । তেনে ব্যক্তিৰ কথাবোৰ পঢ়িলে-শুনিলে নিজৰ ধূলিকণাসম অস্তিত্বৰ কথা ভাবি শিৰ নত হয় । অথচ কিমান যে স্পর্ধা তেনে বহু নগন্য অস্তিত্বৰ অধিকাৰীসকলৰ ! যি কি নহওক, কিতাপখনত সর্বমুঠ ৯টা অধ্যায় আছে-

1.   Reflection

2.  Encounter with science

3.  Emptiness, relativity, and quantum physics

4.  The big bang and the buddhist beginningless universe

5.  Evolution, karma, and the world of sentience

6.  The question of consciousness

7.  Toward a science of consciousness

8.  The spectrum of consciousness

9.  Ethics and the new genetics

Conclusion: Science, spirituality, and humanity

 

প্রস্তাৱনাত তেখেতে কৈছে যে তেওঁক কেতিয়াও বিজ্ঞানৰ শিক্ষা দিয়া নাছিল । বিজ্ঞান-বিষয়ক কথাবোৰ তেওঁ Newsweekৰ দৰে বিজ্ঞান আলোচনী পঢ়ি আৰু BBCত প্রচাৰিত ৰিপ’র্ট কিছুমান শুনিহে আহৰণ কৰিছিল আৰু পিছলৈ এষ্ট্রন’মিৰ কিতাপ পঢ়ি । তেওঁ কৈছে যে বৌদ্ধ ধর্মৰ কিছুমান তত্ত্বক যদি বিজ্ঞানে ভুল বুলি প্রমাণ কৰিছে তেন্তে সেইখিনি এৰি দি বিজ্ঞানৰ কথাবোৰ মানি ল’ব লাগে । যিহেতু তেওঁ হৃদয়েৰে এগৰাকী নেচনেলিষ্ট, বৈজ্ঞানিকৰ যিটো কথাই তেওঁক আটাইতকৈ বেছি প্রভাৱিত কৰে সেইটো হৈছে যে বৈজ্ঞানিকসকলে জ্ঞানৰ ভাগ-বতৰা কৰোতে দেশৰ সীমাৰ কথা নাভাবে । ইমান দিনে তেওঁ পৃথিৱীৰ বিভিন্ন বৈজ্ঞানিকৰ সৈতে ব্যক্তিগতভাৱে বহতো আলোচনাত ভাগ লৈছে আৰু তেওঁলোকে ব্যাখ্যা কৰা বৈজ্ঞানিক কথা, নতুন আৱিষ্কাৰ সমুহৰ অন্তৰালত নিহিত থিয়ৰি, মডেলসমূহ বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিছে । কিন্তু তেওঁৰ বাবে কেৱল সঁচাক জানিবলৈ বিচৰা বিজ্ঞানৰ মানসিকতাটোৱেই গুৰুত্বপূর্ণ নহয়, তাতোকৈ গুৰুত্বপূর্ণ কথাটো হ’ল ই মানুহৰ নৈতিকতা আৰু প্রমূল্যক কেনেকৈ প্রভাৱিত কৰিব । তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে এই কিতাপখনৰ যোগেদি বিজ্ঞান আৰু ধর্মক (প্রধানকৈ বৌদ্ধ ধর্ম, যিটো তেওঁ ভালকৈ জানে) একেলগ কৰিবলৈ বিচৰা নাই, পৰিৱর্তে আমাৰ চাৰিওফালৰ দেখা-নেদেখা পৃথিৱীখনক আৰু ভালকৈ জানিবলৈ এই দুয়োটা ভাগকে অধ্যয়ন কৰাৰ চেষ্টাহে মাথোঁ । তেওঁৰ মতে বিজ্ঞান আৰু আধ্যাত্মিকতা একে নহয় যদিও দুয়োৰে উদ্দেশ্য একেটাই- প্রকৃত সত্যক জানিব বিচৰাটো । There is much each may learn from the other, and together they may contribute to expanding the horizon of human knowledge and wisdom.

 

সঁচা কথা ক’বলৈ গ’লে কিতাপখন পঢ়োতে মোৰ ভালেমান সময় লাগিল । প্রথম কাৰণটো হ’ল- ইংৰাজী ভাষাটোত থকা দুর্বলতা, কিছুমান বাক্যৰ প্রকৃত অর্থটো বুজিবলৈ একেটা বাক্যকে কেইবাবাৰো পঢ়িব লগা হয় । দ্বিতীয় আৰু প্রধান কাৰণটো হ’ল- কথাবোৰ পঢ়ি প্রথমে ভাবো, তাৰপিছত বুজিবলৈ চেষ্টা কৰো আৰু বুজি পোৱাৰ শেষত পুনৰাই ভাবিবলৈ লাগি যাওঁ ! বুজি পোৱাৰ শেষ নহয় আচলতে, সেয়ে কথাবোৰৰ পিছে পিছে বৃত্ত এটাত ঘূৰি থাকোতে ওলাই আহিবলৈ বহু সময় লাগে । কিতাপখনৰ কথাবোৰৰ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ মই অপাৰগ, কিন্তু ভাবি থাকিবলৈ মন যোৱা কথা দুটামান লিখি থওঁ ইয়াতে-

 

আমি ভাবো যে আমাৰ যি একক অস্তিত্ব সেয়া আমাক সৃষ্ট মানসিক আৰু শাৰীৰিক আধাৰসমূহৰ উর্দ্ধত এক স্বতন্ত্র সত্বা । কিন্তু বুদ্ধ ধর্মৰ theory of emptiness reveals that this is not only a fundamental error but also the basis for attachment, clinging, and the development of our numerous prejudices. The fundamental truth of “the way things really are” is described in the Buddhist writings as “emptiness,” or shunyata in Sanskrit. The world, according to the philosophy of emptiness is constituted by a web of dependently originating and interconnected realities, within which dependently originated causes give rise to dependently originated consequences according to dependently originating laws of causality. What we do and think in our own lives, then, becomes of extreme importance as it affects everything we’re connected to. PARADOX! সকলো মকৰাজাল ! কোনো বস্তুৱেই স্বতন্ত্র নহয় ।

 

বিগ-বেঙৰ ফলস্বৰূপে সৃষ্টি হোৱা ব্রক্ষ্মাণ্ডৰ কথা বৌদ্ধ ধর্মৰ কিছুমান মতবাদৰ সৈতে কেনেকৈ মিলে সেয়া ব্যাখ্যা কৰোতে তেখেতে কৈছে- ধাৰণা কৰা হয় যে বহু বহু বিলিয়ন বছৰৰ আগতে বিগ-বেং বোলা মহাজাগতিক এক বিস্ফোৰণৰ ফলত ব্রক্ষ্মাণ্ডৰ সৃষ্টি হৈছিল । বহু জ্যোতির্বিজ্ঞানীয়ে বিশ্বাস কৰে যে এই বিস্ফোৰণৰ কেইটামান ছেকেণ্ডৰ পিছতে তাপমাত্রা এনে এটা বিন্দুলৈ কমি গৈছিল যাৰ ফলশ্রুতিত কিছুমান বিক্রিয়া হৈ নিউক্লিয়াছৰ সৃষ্টি হয় যি পাতল অণু কিছুমানৰ সৃষ্টি কৰে আৰু তাৰপৰাই পিছলৈ মহাজগতৰ সকলো পদার্থৰ সৃষ্টি হ’ল । ১৯৬০ দশকত গোটেই বিশ্বব্রক্ষ্মাণ্ডতে অতি চুটি বেতাঁৰ তৰংগৰ উপস্থিতি ধৰা পৰিছিল যাক বেগ-বেঙৰ পৰিঘটনাসমূহৰ echo and/or afterglow বুলি ভবা হয় । আধুনিক জ্যোতির্বিজ্ঞানীৰ এচাম বিজ্ঞানীয়ে বিশ্বাস কৰে যে- the universe is expanding at a steady rate, with constant laws of physics applying all the time. আৰু অন্য চাম বিজ্ঞানীয়ে cosmic explosionৰ ফলত বিশ্বব্রক্ষ্মাণ্ডৰ সৃষ্টি প্রক্রিয়াক বিশ্বাস কৰে । চুটি বেতাঁৰ তৰংগৰ উপস্থিতিয়েও cosmic explosion অর্থাৎ বিগ-বেং থিয়ৰিকেই সঁচা বুলি প্রমাণ কৰে । বৌদ্ধ ধর্মৰ মতবাদেও ইয়াক সঁচা বুলি মনাৰ উদাহৰণ হিচাপে উল্লেখ থকাৰ কথা কৈছে- to defy the authority of empirical evidence is to disqualify oneself as someone worthy of critical engagement in a dialogue.

 

বৌদ্ধ ধর্মৰ পৰম্পৰাগত জ্যোতির্বিজ্ঞানৰ দুটা ভাগ ‘অভিধর্ম’ আৰু ‘কালাছক্র’ৰ কথা উল্লেখ কৰি তেওঁ কৈছে- দুয়ো ভাগেই দাবী কৰে যে এই ব্রক্ষ্মাণ্ডৰ দৰে আৰু অগণন ব্রক্ষ্মাণ্ড আছে । In principle, although there is no “beginning” or “end” to the universe as a whole, there is a definite temporal process of a beginning, middle, and end in relation to any individual world system. সেই গতিকে কোনো ব্রক্ষ্মাণ্ডৰ ধ্বংসৰ কাৰক, earth আৰু spaceৰ বাহিৰে পানী, জুই আৰু বতাহৰ দ্বাৰা হ’ব পাৰে । যি মৌলিক উপাদান পূর্বৰ ব্রক্ষ্মাণ্ডৰ ধ্বংসৰ কাৰণ হ’ব, সেই একেটাই নতুন ব্রক্ষ্মাণ্ড একোখনৰ সৃষ্টিৰ আধাৰো হ’ব । বুদ্ধিষ্ট ক’চম’লজিয়ে বিশ্বাস কৰে যে গংগা নদীৰ বালিকণাতকৈয়ো বেছি অগণন ব্রক্ষ্মাণ্ড আছে, যিবোৰ সৃষ্টি হোৱাৰ দৰেই এদিন ধ্বংসও হয় । গতিকে ক’ব পাৰি যে the universe has no absolute beginning. এনেবোৰ যুক্তি, মতবাদ আদিয়েই বিজ্ঞানৰ ক্ষেত্রখনত কিছুমান প্রশ্নৰ অৱতাৰণা কৰিছে- বিগ-বেং মাত্র এটাই পৰিঘটনা নে এনে বহু মহা-বিস্ফোৰণ হৈছিল ? ব্রক্ষ্মাণ্ড এই এখনেই নে বহুতো আছে, নে অসীম সংখ্যক আছে ? ব্রক্ষ্মাণ্ডৰ পৰিসৰ সসীম নে অসীম ? আমাৰ এই ব্রক্ষ্মাণ্ড অসীমলৈ বহল হৈ হৈ গৈ থাকিব, নে সৃষ্টিৰ দৰেই ধ্বংসমুখী হৈ ক্রমে কমি আহিব ? ‘কালাছক্র’ত বর্ণিত অনুসৰি space is not a total nothingness, but is medium of “empty particles” or “space particles”, which are thought of as extremely subtle “material” particles. This space element is the basis for the evolution and dissolution of the four elements (earth, water, fire, air), which are generated from it and absorbed back into it.

 

বুদ্ধিষ্ট জ্যোতির্বিজ্ঞানে ব্রক্ষ্মাণ্ড সৃষ্টিৰ প্রক্রিয়াক চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰিছে- first there is a period of formation, then a period when the universe endures, then when it is destroyed, followed by a period of void before the formation of a new universe. During the fourth period, that of emptiness, the space particles subsist, and it is from these particles that all the matter within a new universe is formed. It is in these space particles that we find the fundamental cause of the entire physical world. মহাযানৰ ‘The flower Ornament Scripture’ৰ বর্ণিত অসীম সংখ্যক ব্রক্ষ্মাণ্ড আৰু মানৱ জাতিৰ সীমিত জ্ঞানৰ কথা উল্লেখ থকাৰ লগতে ‘The Incalculable’ ত বর্ণিত বৃহৎ সংখ্যাৰ কথা উল্লেখ কৰি কৈছে যে- It suggests that if “untold” worlds are reduced to atoms and each atom contains “untold” worlds, still the numbers of world system will not be exhausted.

এইখিনি পঢ়ি থাকোঁতে আগতে লিখা “দলঙৰ ঘৰ”ৰ “শাওণা”ৰ কথাকেইটামান মনলৈ আহিল, য’ত সি ফেদেলাক বুজাইছিল যে- “অপৰিমেয় ঘনত্বৰ আৰু অপৰিমেয় ক্ষুদ্র কণা এটাৰ ভিতৰতে সমস্ত ব্রক্ষ্মাণ্ডখন সোমাই আছিল । পৃথিৱীখনক চাৰিওফালৰপৰা চেপি সৰু কৰি আনি এটা মার্বলৰ সমান কৰি পেলালে পৃথিৱীখনৰ সমস্তখিনি অতি ঘনকৈ মার্বলটোৰ সমান ঠাইত সোমাই পৰিব । ...মানুহৰ বুদ্ধি, বোধ আৰু কল্পনাৰে ব্রক্ষ্মাণ্ডখনৰ আয়োজনক বুজি পাব নোৱাৰি ।” সঁচাকৈ, কিমান এনে “untold worlds” আছে চাগৈ ! মানুহৰ কি সাধ্য তাক জনাৰ !

 

বিজ্ঞানৰ সৈতে বুদ্ধিষ্ট মতবাদৰ পার্থক্য থকাৰ কথা উনুকিয়াই এটা অধ্যায়ত তেখেতে উল্লেখ কৰিছে যে- For biology, consciousness is a secondary issue, since it is a characteristic of a subset of living organisms rather than of all of life. In Buddhism, since the definition of “living” refers to sentient beings, consciousness is the primary characteristic of “life”. In Buddhism, there is no recognition of the presence of something like the “soul” that is unique to humans. From the perspective of consciousness, the difference between humans and animals is a matter of degree and not of a kind.

একে অধ্যায়তে উল্লেখ থকা বৌদ্ধ ধর্মৰ আন এটা মতবাদৰ মতে- at the most fundamental level, no absolute division can be made between mind and matter. Matter in its subtlest form is prana, a vital energy which is inseparable from consciousness. Because of this indivisibility, there is a profoundly intimate correlation between the elements within our bodies and the natural elements in the outside world. In fact, according to Buddhist Vajrayana thought, there is an understanding that our bodies represent microscopic images of the greater, macroscopic world. উদাহৰণ হিচাপে তেওঁ কৈছে যে ১৫ শতিকাতে এজন তিব্বেতিয়ান চিন্তাবিদে নিজৰ ওপৰতে পৰীক্ষা কৰি প্রমাণ পাইছিল যে সূর্য গ্রহণ আদিৰ দৰে পৰিঘটনাত স্বাভাৱিক হৃদস্পন্দনৰ তাৰতম্য ঘটে । এই কথাখিনি পঢ়ি ভাবি থাকিলো যে প্রকৃতার্থত যাক জ্যোতির্বিজ্ঞান বা এষ্ট্র’ন’মি বোলা হয়, একেকোবে অগ্রাহ্য কৰিব নোৱাৰি ! আছে, থাকে, সকলোবোৰ কথাৰেই একো একোটা অন্তর্নিহিত কাৰণ থাকে !

 

মানৱ জাতিৰ বিৱর্তন সম্পর্কে অভিধর্ম ক’চম’লজিৰ progressive degenerationক যিদৰে তেওঁ গ্রহণযোগ্য বুলি নাভাবে, একেদৰে দাৰউইনৰ “survival of the fittest” থিয়’ৰিও কিছু পৰিমাণে আসোঁৱাহপূর্ণ বুলি কৈছে । ‘মজা লগা’ বুলি যে কয়, দাৰউইন থিয়’ৰিৰ ব্যাখ্যাখিনি পঢ়ি মোৰো ঠিক তেনে এক অনুভৱেই হ’ল । তেওঁ কৈছে যে- The theory of natural selection maintains that, of the random mutations that occur in the genes of a given species, those that promote the greatest chance of survival are most likely to succeed. From the Buddhist perspective, the idea of these mutations being purely random events is deeply unsatisfying for a theory that purports to explain the origin of life. Karl Popper য়েও এই থিয়’ৰিক অস্বীকাৰ কৰাৰ কথা উল্লেখ আছে । তাৰোপৰি দাৰউইনৰ থিয়’ৰিয়ে নির্জীৱ বস্তু আৰু জীৱিত বস্তুৰ মাজত, যেনে- উদ্ভিদ আৰু অনুভৱ কৰিব পৰা সংবেদনশীল জীৱৰ মাজত থকা গুণগত প্রভেদক পর্য্যাপ্তভাৱে দেখুৱাব নোৱাৰে । 

যদিহে দাৰউইনৰ “survival of the fittest”ক স্বীকাৰ কৰি লোৱা হয় তেন্তে চিম্পাঞ্জীৰ দৰে জীৱৰ মাজত খাদ্য ভগাই লোৱা অথবা মৌ-মাখি, Arabian babbler নামৰ এবিধ চৰায়ে যে নিজৰ জাকটোক শত্রুৰপৰা বচাবলৈকে আত্মত্যাগৰ দৰে কার্য্য কৰি পৰোপকাৰিতা দেখুৱাই তাক কি বুলি কোৱা যাব ? এনে পৰোপকাৰিতাৰ সন্দর্ভত পিছৰ সময়ত দাৰউইনৰ মতবাদৰ ব্যাখ্যা হৈছে যদিও তাৰ সৈতে তেওঁ সহমত নহয় বুলি কৈছে । দাৰউইনৰ বিৱর্তনৰ সূত্রই ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰা এই কথাটোকেই তেওঁ সূত্রটোৰ প্রধান প্রতিবন্ধক বুলিছে । প্রাকৃতিক পৰিৱেশত যিদৰে বিভিন্ন জীৱৰ প্রজাতিৰ মাজত বা একেটা প্রজাতিৰ ভিতৰতে জীয়াই থাকিবৰ বাবে প্রতিযোগিতা কৰা দেখা যায়, একেদৰেই গভীৰ সহযোগিতাও দেখা যায় । ঠিক সেইদৰে জীৱ-জন্তু আৰু মানুহৰ মাজত আক্রমণাত্মক কার্য্য দেখাৰ দৰে পৰোপকাৰিতা আৰু সহানুভূতিৰ আচৰণো দেখা পোৱা যায় । 

তেওঁ কৈছে যে তেন্তে কিয় আধুনিক বিজ্ঞানে কেৱল প্রতিযোগিতাক হে জীৱৰ বিকাশৰ মৌলিক কার্য্যকৰী ভিত্তি আৰু আক্রমণাত্মক আচৰণক হে কিয় মৌলিক আচৰণ বুলি গ্রহণ কৰে ? জীৱৰ বিকাশৰ ক্ষেত্রত পৰোপকাৰিতা আৰু সহানভূতিৰ আচৰণক কিয় নাকচ কৰিলে ? তেওঁ বিশ্বাস কৰে যে যদিওবা বিজ্ঞানে সম্পূর্ণকৈ মানৱ প্রজাতিৰ অস্তিত্বৰ কথা ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰে, তথাপিও জানিবলৈ সদায় চেষ্টা কৰি থাকিব যে মানৱ প্রজাতিৰ সৃষ্টি কেনেকৈ হ’ল, কেনেকৈ জীৱৰ মাজত ইমান বিচিত্রতাৰ সৃষ্টি হ’ল । লগতে তেওঁ ইয়াকো কৈছে যে আমি সমাজ হিচাপে নিজৰ বাবে, আমি বাস কৰা পৃথিৱীখনৰ বাবে, বিজ্ঞান-বিষয়ক জ্ঞানৰ ক্ষেত্রখনত নম্রতাৰে কিছু সীমাবদ্ধতা ৰখাটো উচিত । কাৰণ- “The idea of the ‘survival of the fittest’ has been misused to condone, and in some cases to justify, excesses of human greed and individualism and to ignore ethical models for relating to our fellow human beings in a more compassionate spirit. Science must act as its own corrective to popular misconceptions and misappropriations of ideas that could have disastrous implications for the world and humanity at large.” এইটো সঁচা নহয় জানো যে আজিৰ মানুহে কেৱল জিকিব বিচাৰে, আনক গচকি হ’লেও সকলোতকৈ আগত যাব খোজে, য’ত মানৱীয় প্রমূল্যবোৰো অর্থহীন হৈ পৰে ? তেখেতে কৈছে যে জীৱৰ উৎপত্তিৰ ব্যাখ্যা সমূহ দাৰউইনৰ সূত্র মতে প্রত্যয়জনক হওক বা নহওকেই লাগে, এজন বুদ্ধিষ্ট হিচাপে তেওঁ ভাবে যে এই সূত্রত এটা অতি গুৰুত্বপূর্ণ কথা বাদ পৰিল, সেয়া হ’ল সংবেদনশীলতাৰ উৎপত্তি- বোধশক্তি থকা জীৱৰ উৎপত্তি, যিয়ে দুখ-আনন্দ অনুভৱ কৰিব পাৰে । তেখেতৰ মতে যেতিয়ালৈকে বোধ-জ্ঞান-মনৰ (consciousness)প্রকৃতি আৰু উৎপত্তি সম্পর্কে নির্ভৰযোগ্য কোনো ব্যাখ্যা পোৱা নাযায় তেতিয়ালৈকে বিজ্ঞানে আগবঢ়োৱা জীৱ আৰু বিশ্বব্রক্ষ্মাণ্ডৰ উৎপত্তিৰ ব্যাখ্যাসমূহো সম্পূর্ণ নহয় ।

 

Consciousnessৰ বিষয়ে ক’বলৈ যাওঁতে তেওঁ American medical school-ত হৈ থকা মগজুৰ অপাৰেছ্যন প্রক্রিয়াটো চাবলৈ সুযোগ পোৱাৰ কথা কৈছে । তেখেতে তেতিয়া নিউৰ’ছায়েণ্টিষ্টসকলক সুধিছিল যে যিহেতু মগজুত ঘটা কিছুমান ৰাসায়নকি বিক্রিয়াৰ বাবে ‘perception,’ ‘sensation’ জাতীয় মনোগত অনু্ভূতিসমূহ সংঘটিত হয়, ইয়াৰ বিপৰীতমুখী প্রক্রিয়াক কল্পনা কৰিব পাৰিনে ? Can one postulate that pure thought itself could affect a change in the chemical processes of the brain? এইখিনি কথা পঢ়িয়েই চাগৈ এই প্রশ্নটোকে লৈ দুমাহ মান ভবা-চিন্তা কৰি থাকিলো !

“Mind and Life” শীর্ষক এক সন্মিলনত তেওঁ মানসিক বিশেষজ্ঞ Rechard Davidsonৰ বক্তৃতাৰ কথা সোঁৱৰি কৈছে যে মানুহৰ কিছুমান ঋণাত্মক অনুভূতি যেনে- ভয়, ঘৃণা আদি মগজুৰ amygdala নামৰ অংশটোৰ সৈতে জড়িত । কোনোৰ যদি সেই অংশটো নষ্ট হৈ যায় তেন্তে সেই অনু্ভূতিসমূহো নোহোৱা হৈ যায় । বিভিন্ন পৰীক্ষা-নিৰীক্ষা কৰি কোনো ব্যক্তিৰ মগজুৰ সেই অংশৰ কার্যক্ষমতা নোহোৱা কৰি দিলে ব্যক্তিজনৰ ওপৰত তাৰ কোনো নষ্টকাৰী প্রভাৱ নপৰে বুলি উপস্থাপন কৰাৰ কথাও তেওঁ মনত থকাৰ কথা উল্লেখ কৰিছে । তেনেই সহজ কথা নহয় যদিও, যদিহে সেই সম্পূর্ণ অংশটোৱেই আঁতৰাই দিয়া হয় তেন্তে সেয়া বেচ্ কার্যক্ষম আধ্যাত্মিক ৰীতি হ’ব বুলি তেওঁ কোৱাৰ লগতে ইয়াকো কৈছে- কিন্তু মগজুৰ সেই অংশটো মানুহৰ ভয় আদিৰ দৰে অনুভূতিৰ সৈতেও জড়িত, তেনেস্থলত সম্পূর্ণ অংশটোকেই আঁতৰাই দিলে মানুহে বহু ক্ষেত্রত স্বাভাৱিক কার্যক্ষমতাও হেৰুৱাই পেলাব । ইয়াৰ যোগেদি তেওঁ ক’ব বিচাৰিছে যে যদিওবা বিজ্ঞানে মানুহৰ মগজুৰ সৈতে কিছুমান মানসিক অনুভূতিৰ সম্পর্কৰ কথা প্রমাণ কৰাত সফল হৈছে কিন্তু স্নায়ুবিজ্ঞানে ‘consciousness’ বিষয়ে এতিয়াও প্রকৃত ব্যাখ্যা আগবঢ়াবলৈ অপাৰগ । মাত্র ক’বহে পাৰে যে মগজুৰ অমুকটো অংশত অমুকটো প্রতিক্রিয়া দেখা যায় বা ব্যক্তি এগৰাকীয়ে অমুক ধৰণৰ অনুভূতি অনুভৱ কৰিব পাৰে । কিন্তু কিয় তেনে হয় তাৰ সঠিক উত্তৰ দিব নোৱাৰে । উদাহৰণ হিচাপে তেওঁ কৈছে যে নীলা ৰং দেখিলে ব্যক্তি এজনে কেনে অনুভৱ কৰে, স্নায়ুবিজ্ঞানৰ কোনো ব্যাখ্যাই তাৰ গুৰি নাপায়গৈ । এজন স্নায়ু-বিশেষজ্ঞই ক’ব পাৰিব পাৰে যে ব্যক্তি এজনে সপোন দেখি আছে, কিন্তু সেই সপোনৰ সাৰমর্ম কি সেয়া ক’ব পাৰিব জানো ? 

এইখিনিতে তেওঁ দুটা প্রশ্ন কৰিছে- How do we explain the emergence of consciousness? What marks the transition from non-sentient to sentient beings? তেখেতৰ অনুসৰি ‘consciousness’ সম্পর্কে বিজ্ঞান আৰু বুদ্ধধর্মৰ মাজত থকা পার্থক্যটো হ’ল- বিজ্ঞানৰ মতে the mind is no more than a function or emergent property of matter which is a metaphysical assumption. কিন্তু বুদ্ধিষ্ট মতবাদে এই ধাৰণাটোক স্বীকাৰ নকৰে; though consciousness and matter can and do contribute toward the origination of each other, one can never become a substantial cause of the other.                                                                         

মানুহৰ পুনৰ জনম আৰু consciousness, দুয়োটাৰ মাজৰ সম্ভাৱনীয় সংযোগৰ কথা ক’বলৈ যাওঁতে তেওঁ কৈছে যে জন্ম হৈয়েই শিশু এটিয়ে consciousness কেনেকৈ পায়; সেয়া নিশ্চয় পূর্ব জন্মৰ সৈতে জড়িত অভিজ্ঞতা ! লগতে ইয়াকো কৈছে যে- it is possible for Buddhism and modern science to engage in collaborative research in the understanding of consciousness while leaving aside the philosophical question of whether consciousness is ultimately physical.

মানৱ জাতিৰ অস্তিত্বৰ মূল যি ভিত্তি সেয়া হ’ল consciousness, বিজ্ঞানে যদিও যথেষ্ট অগ্রগতি কৰিছে, তথাপি মানুহৰ মগজুৰ সৈতে জড়িত বহু কথা আজিও উন্মোচন কৰিব পৰা হোৱাগৈ নাই । বিজ্ঞানে কয় যে- after adolescence the hardware of the human brain becomes relatively unchangeable. কিন্তু স্নায়ুবিজ্ঞানৰ নতুন নতুন আৱিষ্কাৰে প্রমাণ কৰিছে যে ৬০ বছৰ বয়সীয়া মানুহৰ ক্ষেত্রতো মগজুৰ সৈতে জড়িত কিছুমান কথাৰ সাল-সলনি কৰিব পাৰি । লগতে পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাই প্রমাণ কৰিছে যে happiness is something we can cultivate deliberately through mental training that affects the brain. এনে ধাৰণা বুদ্ধধর্মত বহু আগৰেপৰা উল্লেখ থকা বুলি কৈছে, যে- if one changes the conditions of one’s state of mind; one can change the traits of one’s consciousness and the resulting attitudes and emotions. আচলতে আমি স্থায়ী বুলি ভবা কোনো বস্তুৱেই চিৰস্থায়ী নহয় । যিকোনো বস্তুৰ অস্তিত্ব বা উপস্থিতি যিয়েই হওক, তাৰ যদি কিবা কাৰণ একোটা আছে, তেন্তে সেয়া পৰিৱর্তনশীল হ’বই । কোনোৱে যদি সঠিক পথেৰে তেনে পৰিৱর্তনসমূহক লৈ যাব পাৰে তেন্তে কোনো ব্যক্তিৰ মানসিক চিন্তাধাৰাকো নির্দিষ্ট বাটেৰে লৈ যাবলৈ সক্ষম হ’ব । অর্থাৎ আমি consciousnessৰ ৰূপান্তৰ ঘটাব পাৰো ! “ধর্মকীর্তি”ৰ মতে শাৰিৰীক ক্ষমতাবোৰৰ তুলনাত মনৰ বৈশিষ্ট্যসমূহৰ বিকাশ হ’ব পৰা সম্ভাৱনীয়তা অপৰিসীম । বুদ্ধধর্মত অতীজৰেপৰা প্রচলিত কিছুমান ধাৰণাক গ্রহণ কৰি যদি বিজ্ঞানে একেলগে আগবাঢ়ে তেন্তে মানৱ জাতিৰ অস্তিত্বৰ মূল ভেঁটি যি ‘বোধ’ বা ‘চৈতন্য’ বা ‘consciousness’ তাক ভালকৈ বুজিবলৈ সক্ষম হ’ব আৰু সিয়ে মানৱ জাতিৰ অস্তিত্ব সম্পর্কে অনেক তথ্য আহৰণ কৰিব পৰা যাব বুলি তেখেতে উল্লেখ কৰিছে ।

একেবাৰে শেষৰটো অধ্যায়- ‘Ethics and the new Genetics’ত উল্লেখ কৰা বহুকেইটা কথা ময়ো প্রায়ে ভাবি থাকো । খাদ্য, চিকিৎসা আদি ক্ষেত্রত জেনেটিক ইঞ্জিনিয়াৰিঙে কি কি কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে সেয়া প্রায় সকলোৰে জ্ঞাত । জিন ক্ল’নিঙৰ দৰে কথাবোৰ এতিয়া তেনেই সহজ যেন ! মানুহ এতিয়া অপাৰ ক্ষমতা আৰু জ্ঞানৰ অধিকাৰী ! তেওঁ কৈছে যে- at heart the issue is the relationship between our knowledge and power on the one hand and our responsibility on the other. The higher the level of knowledge and power, the greater must be our sense of moral responsibility. তেখেতে উল্লেখ কৰা প্রশ্ন এটা হ’ল- বর্তমান সময়ত বিজ্ঞানে ইমান অগ্রগতি কৰিছে যে বংশগতি ৰোগ কিছুমান চিনাক্ত কৰি তেনে ৰোগৰ বাবে দায়ী জিন্ বোৰকেই সাল-সলনি কৰি পেলাব পাৰি ! মাতৃৰ গর্ভত থাকোতেই ভ্রণ এটাৰ তেনে ৰোগৰ সম্ভাৱনীয়তা ধৰা পেলাব পাৰি । কথা হ’ল, তেনে এটি ভ্রূণক পূর্ণাংগ শিশু হ’বলৈ দিয়াৰ আগতে নষ্ট কৰি পেলোৱাটো কিমান সমীচীন ? বিজ্ঞানে ইমান ক্ষিপ্রতাৰে বিভিন্ন চিকিৎসাৰ দিশ উন্মোচন কৰিব পৰা হ’ল যিহেতু কিজানি সেই ভ্রূণটি পূর্ণাংগ ৰূপ পোৱালৈকে সি বহন কৰি ফুৰা ৰোগৰো চিকিৎসা সম্ভৱ হ’লহেঁতেন ! যদি সেই ৰোগ শিশুটিৰ বয়স ২০ বছৰ হোৱাৰ পিছত হে দেখা গ’লহেঁতেন, তেতিয়া ? আমি জেনেটিকেলি ইঞ্জিনিয়াৰ কৰা খাদ্য খাইছো, বিভিন্ন ঔষধ খাইছো, এনেকি দুই ভিন্ন প্রজাতিৰ উদ্ভিদৰ সংকৰ ঘটাই নতুন প্রজাতিৰ সৃষ্টি কৰা হৈছে । তেনে সংকৰ যদি মানুহৰ ক্ষেত্রত কৰা হয়, কি হ’বগৈ ? ভাল ভাল বুলি গ্রহণ কৰা খাদ্য-ঔষধৰ সুদূৰপ্রসাৰী প্রভাৱ কি হ’ব ? মানৱ জাতি হওক বা আমাৰ চৌপাশৰ পৰিৱেশ, বিপদাপন্ন নহ’ব নে ? বিজ্ঞানৰ নতুন নতুন সম্ভাৱনাক তেওঁ অস্বীকাৰ নকৰে, বৰঞ্চ তেওঁ কৈছে যে- we need to examine the questions from the perspective of a global ethics that is grounded in the recognition of fundamental human values that transcend religion and science.

 

শেষত তেওঁ উল্লেখ কৰিছে যে- how we view ourselves and the world around us cannot help but affect our attitudes and our relations with our fellow beings and the world we live in. This is in essence a question of ethics. In essence, science and spirituality, though differing in their approaches, share the same end, which is the betterment of humanity. In the first decade of the twenty-first century, science and spirituality have the potential to be closer than ever. May each of us, as a member of the human family, respond to the moral obligation to make this collaboration possible.

আমি, মানুহে, জানিলেও মানো নে এনে কথাবোৰ ? বিজ্ঞানে কেৱল বিজ্ঞান হৈ কাম কৰিব নোৱাৰে; মাজত আহে ব্যৱসায় আৰু পলিটিকচ্ । ধর্মই আচল ধর্ম পালন কৰিব নোৱাৰে; মাজত আহে অন্ধবিশ্বাসৰ সমদল, উচ্চ-নীচৰ ভেদভাৱ । কিমানে নো মানুহ হৈ মানুহৰ দৰে ভাৱে ? জ্ঞান আৰু ক্ষমতাৰ অপব্যৱহাৰেই সৰহ । লাভ হয় সমাজৰ বিশেষ এটা শ্রেণীৰ । মানুহৰ বাবে কাম কৰিব বিচৰা সকলোকো এচামে গচকি পুতি পেলায় ।

 

বেয়া যিদৰে আছে, ভালো আছে । ‘Hotstar’ত ‘HUMAN’ বুলি ছিৰিয়েল এখন আছে, চালে বহু সঁচা কথা জানিব পাৰি; একেদৰে বলিউডৰ এখন চিনেমা আছে “এক ডক্তৰ কি মৌত” বুলি, চাব পাৰে-

https://www.youtube.com/watch?v=MsOoA6B_CAs  

কথাবোৰ সঁচা ! ইউ টিউবত “History of the Universe” বুলি চেনেল এটা আছে, সেয়াও চাব পাৰি https://www.youtube.com/c/HistoryoftheUniverse 

সকলোখিনি কথা কিতাপখনৰ কিছুমান কথাৰ সৈতে মিলাই চাব পাৰি ।

 

যি কি নহওক, কিতাপখনৰ কথাবোৰ লিখি সামৰিব নোৱাৰি । পঢ়িলেহে বুজা যায় কথাবোৰ । বহু কথা বুজিবলৈও বাকী থাকি যায় । ৰহস্যৰ শেষ নাই । অন্ধবিশ্বাস বুলি যিদৰে বহু কথা অগ্রাহ্য কৰিব নোৱাৰি, আমি মানুহে এই ব্রক্ষ্মাণ্ডৰ সকলো ৰহস্য ভেদ কৰিব পাৰিম বুলি ভবাটোও হাস্যকৰ কথা ।